CONTENTS
- Truths about What is Invisible: An Elucidation of the Essay ‘On Internal Truth of Religious Discourse’ (15-10-2020)
- On Relativity of Religious Truth (15-06-2023)
- Waarheden over onzichtbare dingen: Een toelichting bij ‘On internal truth of religious discourse’ (25-09-2020)
- Over relativiteit van religieuze waarheid (02-06-2022)
Truths about What is Invisible:
An Elucidation of the Essay ‘On Internal Truth of Religious Discourse’
Charles Goossens --- 15-10-2020
‘Do they exist or do they not? That is the question’. The discussion is about whether immortal souls exist. The answer to this question is, that as believers people will say that indeed immortal souls exist. ‘But, an adolescent remarks in the classroom, perhaps people themselves invented these souls’. The understanding teacher replies: ‘Let us look then, how people make immortal souls’. The idea of making or devising higher things may be applied more broadly. That would be a question of devising or ‘constructing’ a religion.
Just a few weeks ago in 2020 a book of mine was published on ‘Moderate Constructivism’, as the subtitle reads. It is a reprint of my book from 2000 supplemented by a new essay. This essay and the rest of the book were written for philosophers. The present elucidation of the essay is less technical. The paper is about religion. A higher, religious world may be devised and made by what I call religious extrapolation. Religious extrapolation may be explained by means of circles. Circles around us are not perfect circles. But we can devise perfect circles. Then from imperfect circles we extrapolate to perfect circles. Similarly from the visible world we may extrapolate to a higher world and from our finite lives to never-ending life.
If people devise and make an immortal soul or a higher, religious world, they are like authors of a play or a novel or like poets. Comparisons often fall short and this comparison falls short indeed. But the important thing here is what the comparison is actually about. In a novel all kinds of people appear and are involved in a variety of plots. Many statements about what is happening in the novel or play are true in the story. We see Hamlet confronted with the jester Yorick’s skull. In the case of religious extrapolation we find something similar. Many statements are true in the texts about the higher world, that is, the world created by extrapolation. This is internal truth.
Devising or making a religion would in reality be a complicated, lengthy process in societies with traditions of ideas and old practices. Devising a religion would be a process of experiences, visions, emotions, and deeply felt new insights. People would have reasons for creating a higher world by extrapolation. For religion can be valuable to people, even though it is about a higher world in the perspective of religious extrapolation.
Believers think and speak about the higher world as insiders. Their religious texts belong to a special literary category, so that it is important to pay attention to different literary categories: novels, plays, poetry, research of historians, religious texts in the perspective of religious extrapolation, religious texts independent of extrapolation, and so on. In religious texts dependent on extrapolation the same assertions may appear as in texts of the three monotheistic religions; that God created heaven and earth, for instance. Whether or not religious statements depend on extrapolation, appears at the metalevel, that is, when we speak from the outside about these statements. Extrapolation is mentioned at the metalevel. Moreover, certain assertions which are true in one literary category, need not be true in another. This applies when research of historians on the one hand, and religious texts on the other, are concerned, to mention just one case.
Let us look at central doctrines of Christian believers as a special kind of discourse distinct from science and philosophy. I will use here the expression ‘the Christian message’. The higher, religious world the message is about, essentially differs from the world around us: ‘Hear, O Israel: The LORD our God is one LORD’ (Deuteronomy 6, KJV), ‘After that he appeared in another form unto two of them’ (Mark 16, KJV), ‘And the dead in Christ shall rise first’ (1 Thessalonians 4, KJV). Convictions of the believers belong to a special kind of thinking and speaking, having its own fundamental rules and characteristics. The fundamental law says that there is one God. And believers are provided with Bible, ecumenical councils and tradition to know whether or not some point of doctrine belongs to the Christian message. The fundamental rules have been developed further over the course of time.
Moreover, believers may be provided with special ways of access to the higher world: religious experience, trustworthy tradition and trustworthy testimony, for instance. Traditional proof of the existence of a unique divine being may be added to these ways of access. Thinking about the design of the universe as a way to a creator is an understandable example of such proof. This is not proof in the strict logical sense but indeed rather routes of access. All of these routes at the same time may be reasons or motives to believe. Believing is not something arbitrary and people while believing also know what they are doing. Google has something about this in ‘Motiva credibilitatis’! When such reasons or motives to believe are the issue, certainties as well as probabilities are important. This is the same in the case of other decisions we take in our lives, such as choosing a partner for example. Decisions to believe or not to believe are personal decisions for those confronted with these deep, important issues.
As I already mentioned, I characterize my ideas as ‘moderate constructivism’. The core of this is: If we create a higher world, statements about that world are true for the insiders. That is a fairly uncontroversial idea. This way we understand that religious extrapolation is one of the possible explanations of religion. It is not the explanation. That possible explanation concerns two points. First, religion would have been created by ‘construction’ and second, and more precisely, the higher, religious world would have been designed and made by means of extrapolation.
Outsiders of the Christian message are confronted with several critical issues. The central miracles of the life of Jesus (such as his resurrection) are improbable historically. Miracles are improbable by definition, otherwise they would not be miracles. But this does not imply that Christians wrongly accept these miracles. Moreover, from the fact that metaphysical entities like immortal souls are philosophically controversial, it does not follow that doctrines about these entities have to be rejected by Christian communities. Whether or not doctrines belong to the Christian message, depends on the fundamental rules of Christianity. This is similar to religious statements in the perspective of extrapolation. For in that special case the higher world is a world created by extrapolation and statements about that world are true independently of statements belonging to other literary categories just mentioned. Furthermore, explaining a religion by extrapolation does not change the religion to be explained. Whether Christians have reliable routes of access to the higher world, is not definitely decided by science or philosophy. This is so because the routes of access at the same time are personal reasons to believe. These are matters internal to Christianity.
Certain arguments support explaining religion by extrapolation. The striking similarities which may be found between a religious world under extrapolation and the religious world seen by one of the main religions, present one such argument. Religious extrapolation itself does not appear in the religious discourse of insiders nor as far as they see, will the extrapolations be part of the worlds created by religious extrapolation. A religious world in the perspective of extrapolation may show many, varying religious things, persons, states of affairs and events, and to the insiders such a world may look quite the same as any other religious world.
For many believers of the monotheistic religions, Jewish believers, Muslims or Christians these critical issues are a kind of external white noise. They themselves feel supported by age-old traditions and world-wide communities and concentrate on their own religious realities.
‘This old time religion. It is good enough for me’ (Song).
______ ______ ______
On Relativity of Religious Truth
Charles Goossens --- 15-06-2023
In the Bible we find different literary genres and what is true in a text of one literary genre such as poetry, need not be true in texts of another such as biographical stories. These literary genres are mainly independent of one another. We may recall mistaken literal interpretations of poetic biblical passages. Not only are there different literary genres in the Bible, but religious texts can also be characterised as a distinct literary genre, different from other literary categories. Religious discourse is a special kind of thinking and speaking. And what is true in a religious text, need not be true in texts of a different category. I want to focus attention here on two examples, the existence of immortal souls and the miraculous event of Jesus’ resurrection. According to the Christian message Jesus is alive again after the crucifixion and the resurrection was an event in real space, in Palestine, and in real time, in the first century, while Jesus’ disciples were people of flesh and blood. But this is not to say that the resurrection belongs to the data of empirical and historical-critical research. Whether or not the message about Jesus’ resurrection belongs to the doctrines of Christianity, depends on the fundamental rules of Christianity, the Bible, the ecumenical councils etc., whereas truth of the propositions of empirical and historical reports depends on the own, strict rules of scientific research. The same applies to the doctrine about the existence of immortal souls. From this Christian doctrine it does not follow that according to a critical philosophy such immaterial beings also exist. Critical philosophy itself establishes whether in principle the existence of such entities can be known, and if it can be known, whether we can effectively show the truth of such metaphysical claims. Even if immortal souls cannot philosophically be shown to exist, and even if the historicity of the central miracles of Jesus’ life cannot convincingly be argued for by historians, the religious doctrines at issue are true for the insiders, that is, for believers. This is an aspect of the idea of relativity of religious truth.
Religious people do not accept their truths arbitrarily. Accepting these truths need not be unreasonable or a matter of ‘anything goes’, where motives to believe are concerned. John Locke warns: ‘Every Conceit that throughly warms our Fancies must pass for an Inspiration, if there be nothing but the Strength of our Perswasions, whereby to judge of our Perswasions…’.[1] Religious people have certain ways of access to their religious message or in other terms, they have certain reasons for accepting this message. There are several possible routes of access. Ecstatic visions belong to these possibilities, while we may ask ourselves whether the religious experience of Paul on the way to Damascus was such a vision. Furthermore, Joseph Haydn, Die Schöpfung, I: ‘The heavens declare the glory of God; and the firmament sheweth his handywork. Day unto day uttereth speech, and night unto night sheweth knowledge’, and ‘Indeed, in the alternation of the night and the day and [in] what Allah has created in the heavens and the earth are signs for a people who fear Allah’ (Psalms 19:1-2, KJV and Quran, sura 10:6). A well-known attempt to argue for the existence of a unique divine being appeals to a design which is discovered in the universe and points to a divine being that conceived the design. For understandable reasons trustworthy testimony and trustworthy tradition are also mentioned as routes of access. A quite different possibility would be that people design and make rather than discover or find an immaterial world. For indeed we may find or discover a higher world and we may design and make such a world. In the latter case we might say like the Dutch poetess Hella Haasse: ‘… this heart which is burning within me / will never give up its sweet delusion / that something of myself will remain…’.[2] And then it certainly would be obvious why religious ideas cannot simply be accepted in critical philosophy and in scientific research, since immaterial entities and miraculous events would have been created by human beings. In religions there are not only religious doctrines, but also practices, songs, paintings, traditions or more generally, religious ways of life, which include moral rules, principles and ideals of virtue. Therefore, reasons for participating in a religious community do not only concern religious doctrines.
It is fairly obvious that no strict proof is available for religious ideas. Otherwise religious ideas would be a matter of knowledge rather than belief. Proof in a strict sense is not needed when we want to take essential decisions in our lives. We rely on probabilities as well as on certainties. In philosophy it is controversial whether in principle we can know a higher world, and whether we can actually show such a world exists. Now, reasons for accepting as trustworthy the Christian message are not primarily a matter of science or philosophy. They are matters of Christianity itself and depend on its fundamental rules. Truth of religious discourse about immortal souls does not depend on valid philosophical argument. In any case, the Christian doctrines at least are true from an internal point of view of believers, apart from the question of whether exclusively internal or relative truth is at issue. I want to add, that in this short essay I am not trying to argue for or against the truth of a religious message.
The fundamental doctrines of Christianity cannot easily be changed, even though believers may try to extrapolate to new doctrines. When generations after generations of believers have gone by, the message will look quite different from what it was long ago. It will prove to be a crystalisation of traditions, developments, experiences, emotions, practices, and slowly grown religious insights. But religious people mainly believe in what is presented to them in their communities. They are not looking for symbolic meanings of religious doctrines and realities, that is, for symbols of life and death, tragedy, love, hope, justice or happiness.
Religion is what it says it is.
[1] John Locke, An Essay concerning Human Understanding, ed. by P.H. Nidditch, paperback ed. (Oxford: Clarendon Press, 1979), Book IV, Ch. XIX Of Enthusiasm, p. 704.
[2] Hella Haasse, ‘Ik hief mijn hand op tussen mij en ’t licht’, Microsoft Edge, “DBNL Hella Haasse Ik hief mijn hand” (consulted 02-02-2022), my translation.
______ ______ ____
Waarheden over onzichtbare dingen: Een toelichting bij ‘On internal truth of religious discourse’
Charles Goossens --- 25-09-2020
‘Bestaat ze of bestaat ze niet? dat is de vraag’. Het gesprek gaat over het bestaan van een onsterfelijke ziel. Het antwoord op de vraag is, dat je als gelovige zegt, dat die er echt is. ‘Maar, zegt de puber in de klas, misschien hebben de mensen die ziel zelf bedacht!’ De begrijpende leraar zegt tegen haar: ‘Laten we dan eens kijken hoe het maken van een onsterfelijke ziel in zijn werk gaat’. Het idee van het maken of ontwerpen van een hogere werkelijkheid kan natuurlijk algemener worden toegepast. Dan zou er sprake zijn van het maken of ‘construeren’ van religie.
Najaar 2020 is er van mij een boek verschenen met de ondertitel ‘Gematigd constructivisme’. Het is een herdruk van een ouder boek met een nieuw opstel erbij. Het nieuwe essay en de rest zijn in het Engels geschreven voor vakgenoten. In dit digitale stukje wil ik een minder technische toelichting geven op het nieuwe opstel. Dat gaat over religie. Een hogere, religieuze wereld kun je maken door wat ik religieuze extrapolatie noem. Extrapoleren is te verduidelijken door te denken aan cirkels. Cirkels om ons heen zijn niet volmaakt. Maar we kunnen een volmaakte cirkel bedenken. Dan extrapoleren we van onvolmaakte cirkels naar een volmaakte cirkel. Zo kunnen we ook van de zichtbare wereld extrapoleren naar een hogere wereld en van een eindig leven naar een niet-eindig leven.
Als je een onsterfelijke ziel of een hogere, religieuze wereld ontwerpt en maakt, ben je bezig zoals een toneel- of romanschrijver of dichter. Vergelijkingen gaan altijd mank en dat is ook hier zo. Maar het gaat om het punt waar de vergelijking op slaat. In een roman treden allerlei figuren op en gebeurt er van alles met die figuren. Veel beweringen over wat daar gebeurt, zijn waar in de roman. Bij religieuze extrapolatie speelt er iets vergelijkbaars. Ook in dat geval zijn veel beweringen waar maar waar in de teksten die gaan over de religieuze wereld in kwestie. Ik bedoel dus de wereld die gemaakt is door middel van extrapolatie.
In feite zou het maken of ontwerpen van religie een gecompliceerd, langdurig proces zijn binnen gemeenschappen met tradities van ideeën en oude praktijken. Het ontwerpen van religie zou een proces zijn van ervaringen, visies, emoties en diepgevoelde nieuwe inzichten. Daarbij zijn er redenen om een hogere wereld te scheppen door middel van extrapolatie. Want mensen kunnen veel waardevols vinden in religie, ook al gaat het om een hogere wereld in het perspectief van religieuze extrapolatie.
Laten we nu kijken naar de grote gedachten van christelijke gelovigen als naar een speciaal soort verhaal tegenover wetenschap of filosofie. Ik gebruik hierbij de uitdrukking ‘christelijk verhaal’. Die uitdrukking gebruik ik niet in een afwijzende, pejoratieve betekenis. Ik bedoel er de boodschap van het christendom mee. De hogere, religieuze wereld die daarin centraal staat, is in grote lijnen geen wereld zoals we die om ons heen zien. In religieuze teksten gaat het over allerlei onzichtbare, ongrijpbare dingen: ‘Luister, Israël: de HEER, onze God, de HEER is de enige!’ (Deuteronomium 6), ‘Daarna verscheen hij in een andere gedaante aan twee van hen’ (Marcus 16), ‘Dan zullen eerst de doden die Christus toebehoren opstaan’ (1 Tessalonicenzen 4). De overtuigingen van de gelovigen behoren tot een speciaal soort spreken en denken met eigen, fundamentele regels en eigen kenmerken, eigen spelregels dus. De grondwet is, dat er één God is. En om te weten, welke ideeën wél en welke niet tot het grote verhaal horen, hebben we bijbel, concilies en traditie. De spelregels zijn in de loop van de eeuwen verder uitgewerkt.
Bovendien zijn er in het leven van christenen speciale toegangswegen tot de hogere wereld: bijvoorbeeld openbaring, religieuze ervaring, betrouwbare tradities en geloofwaardige getuigenissen. Traditionele godsbewijzen kunnen aan deze toegangswegen tot een hogere wereld worden toegevoegd. Mediteren over een plan of design van het universum is een begrijpelijk voorbeeld van zulke godsbewijzen. Dat zijn niet echt bewijzen in de zin van de logica maar toegangswegen. De hier genoemde wegen zijn voor gelovigen tegelijkertijd redenen of motieven om te geloven. Google heeft daarover iets bij ‘motiva credibilitatis’! Protestanten en katholieken verschillen vanouds van mening over dit onderwerp van ‘redenen om te geloven’, omdat er in deze gemeenschappen verschillend gedacht wordt over de waarde van de menselijke natuur en van het menselijke verstand. Maar geloven is hoe dan ook niet uit de lucht gegrepen of arbitrair. Mensen weten wat ze doen, als ze geloven! Merk op, dat bij zulke redenen om te geloven niet alleen zekerheden een rol spelen maar ook waarschijnlijkheden. Bij andere levenskeuzes zoals een partnerkeuze is dat ook zo. Het lijkt me een acceptabele gedachte, dat er voor welwillende mensen toegangswegen zijn tot het christelijke geloof in de vorm van motieven om te geloven. Daarbij zijn beslissingen om wél of niet te geloven persoonlijke beslissingen van degenen die met zulke diepgaande dingen geconfronteerd worden.
Als het gaat om de boodschap van het christendom, worden niet-gelovigen geconfronteerd met ongrijpbare dingen zoals een leven na de dood, met centrale wonderen zoals Jezus’ verrijzenis en met de zojuist bedoelde toegangswegen. Filosofisch zijn argumenten over zaken als een onsterfelijke ziel helaas controversieel en wonderen zijn per definitie onwaarschijnlijk, anders waren het geen wonderen. En het onderwerp van toegangswegen tot het christelijke geloof waarover ik het zojuist had, lijkt niet te liggen op het gebied van wetenschappelijk onderzoek. Dit is zo, onder andere omdat het bij die toegangswegen tegelijkertijd gaat om redenen om wél of niet te geloven. Het christelijke denken en spreken is op deze manier een eigen soort verhaal. Daarom zullen wetenschappers, historici en veel filosofen dit verhaal zien als een apart terrein en voor de rest de spelregels van hun eigen vakgebied volgen. Ze zullen vermijden zich uit te spreken over strikt-religieuze leerstellingen.
Gelovigen denken en spreken over de religieuze wereld van binnenuit, als insiders. Ze zijn niet primair bezig met toegangswegen tot hun geloof. Hun teksten behoren tot een eigen literair genre, waarbij het dus belangrijk is, de verschillende genres uit elkaar te houden: romans, gedichten, geschiedschrijving, religieuze literatuur afhankelijk van extrapolatie, religieuze teksten onafhankelijk van extrapolatie enz.. Als bepaalde mensen het hebben over een hogere wereld die feitelijk afhankelijk is van extrapolatie, kunnen we dezelfde beweringen tegenkomen als bij gelovigen van een traditionele religie. ‘Hemel en aarde zijn geschapen’, bijvoorbeeld. Het verschil tussen de beweringen is vaak alleen te zien als er over de religieuze teksten wordt gesproken, op metaniveau om het jargon te gebruiken. Op metaniveau wordt vermeld hoe de mensen aan die beweringen komen, zoals door extrapolatie of door betrouwbare getuigenissen. Bovendien hoeven beweringen die in het ene genre waar zijn, in principe niet waar te zijn in het andere. Dat geldt voor geschiedschrijving en religieuze teksten, om een voorbeeld te noemen. Daar gaat het om twee verschillende genres.
Zoals ik al zei, duid ik mijn ideeën aan met ‘gematigd constructivisme’. De kern ervan is: Als we een religieuze wereld construeren, zijn beweringen over die wereld waar voor de insiders. Dat is een vrij oncontroversieel idee. Door het gematigde constructivisme blijkt religieuze extrapolatie één van de mogelijke verklaringen te zijn van religie. Het gaat niet om de of de enige verklaring ervan. Die mogelijke verklaring slaat op twee dingen, ten eerste dat religie ontworpen en gemaakt zou zijn en ten tweede, meer precies, dat de hogere, religieuze wereld gemaakt zou zijn door middel van extrapolatie.
Is voor een christelijke gemeenschap het christelijke verhaal een echt apart terrein? Ik bedoel: Is het verhaal immuun voor beweringen die het ronduit tegenspreken? Bij beweringen in het perspectief van religieuze extrapolatie is dat beslist het geval. Want in dat speciale geval is de hogere wereld een gemaakte wereld en zijn beweringen over die wereld waar, onafhankelijk van beweringen uit een ander literair genre. Ik heb zojuist een aantal van die genres vermeld.
Hoe gaat een christelijke gemeenschap nu om met de gedachte dat de grote, centrale wonderen van Jezus’ leven zoals de verrijzenis historisch onwaarschijnlijk zijn? Kan een gemeenschap zulke gebeurtenissen terecht in het christelijke verhaal handhaven? En breder gesproken, hoe gaat een religieuze gemeenschap om met leerstellingen zoals die over het bestaan van een onsterfelijke ziel en van een unieke goddelijke persoon, wanneer die gemeenschap geconfronteerd wordt met sceptische of zelfs vijandige reacties? Moeten de geloofswaarheden niet-letterlijk worden opgevat? Mogen ze door gelovigen worden gezien als waarheden die afhankelijk zijn van religieuze extrapolatie? Het antwoord op zulke vragen hangt af van de zojuist genoemde spelregels van de christelijke gemeenschap of gemeenschappen, nog afgezien van wat toonaangevende persoonlijkheden over die vragen denken en zeggen.
Voor veel gelovigen van de wereldgodsdiensten, joodse gelovigen, moslims, christenen zijn zulke kritische problemen overigens gerommel aan de buitenkant. Ze voelen zich daarin gesteund door eeuwenoude tradities en wereldwijde gemeenschappen en concentreren zich op hun religieuze werkelijkheid.
‘This old time religion. It is good enough for me’ (Song).
______ ______ ______
Over relativiteit van religieuze waarheid
Charles Goossens --- 02-06-2022
Er komen verschillende literaire genres voor in de Bijbel en wat waar is in een tekst van het ene genre zoals poëzie, hoeft niet waar te zijn in teksten van een andere literaire categorie zoals biografische verhalen. Zulke categorieën zijn grotendeels onafhankelijk van elkaar. We kunnen hierbij denken aan verkeerde letterlijke interpretaties van poëtische passages in de Bijbel. Nu komen er niet alleen verschillende literaire genres voor in de Bijbel, maar ook vormen religieuze teksten een apart literair genre, anders dan andere literaire categorieën. Die teksten behoren tot een speciale vorm van denken en spreken. En wat waar is in religieuze teksten, hoeft niet waar te zijn in andere soorten teksten. Ik wil hier werken met twee voorbeelden, het bestaan van onsterfelijke zielen en het wonder van Jezus’ opstanding. In de christelijke boodschap is het waar, dat Jezus na zijn kruisiging is opgestaan. Volgens die boodschap gebeurde dat wonder in de reële ruimte, in Palestina, en in de reële tijd, de eerste eeuw van onze jaartelling, en degenen die erbij betrokken waren, waren mensen van vlees en bloed. Maar dit betekent niet dat de opstanding ook thuishoort in een strikt-empirisch of strikt-historisch betoog. Dat het idee van Jezus’ opstanding waar is in religieuze teksten van het christendom, wordt bepaald door de eigen, fundamentele regels van het christendom, Bijbel, concilies enz., terwijl waarheid in een empirisch of historisch betoog bepaald wordt door de eigen regels van empirische of historische uiteenzettingen. Hetzelfde geldt voor het leerpunt van het bestaan van onsterfelijke zielen. Uit het feit dat er volgens de chistelijke boodschap onsterfelijke zielen zijn, volgt nog niet dat er ook zulke onstoffelijke wezens bestaan volgens een kritische filosofie. Een kritische filosofie bepaalt zelf, of mensen in principe het bestaan van zulke wezens kunnen achterhalen en als mensen dat al kunnen, of het dan ook in feite lukt, aan te tonen dat er zulke wezens bestaan. Zelfs als er geen doorslaggevende filosofische argumenten zijn voor het bestaan van onsterfelijke zielen en zelfs als het historische karakter van Jezus’ opstanding niet op overtuigende manier door historici beargumenteerd kan worden, kunnen gelovigen terecht blijven vasthouden aan die leerpunten. Dit is een aspect van het idee van relativiteit van religieuze waarheid.
Religieuze waarheden worden niet volstrekt willekeurig aangenomen. Het aannemen ervan hoeft niet onredelijk te zijn of een zaak waar ‘anything goes’, als het gaat om motieven om te geloven. John Locke waarschuwt: ‘Every Conceit that throughly warms our Fancies must pass for an Inspiration, if there be nothing but the Strength of our Perswasions, whereby to judge of our Perswasions…’.[1] Religieuze mensen hebben bepaalde toegangswegen tot hun religieuze boodschap of anders gezegd, ze hebben bepaalde redenen om die boodschap aan te nemen. Er zijn nogal wat mogelijke toegangswegen. Extatische visioenen zijn een mogelijkheid, waarbij we ons kunnen afvragen of de ervaring van Paulus op de weg naar Damaskus zo ’n visioen was. Verder Joseph Haydn, Die Schöpfung I: ‘Die Himmel erzählen die Ehre Gottes. Und seiner Hände Werk zeigt an das Firmament. Dem kommenden Tage sagt es der Tag; die Nacht, die verschwand, der folgenden Nacht’, en ‘In het verschil van nacht en dag en in wat Allah geschapen heeft in de hemelen en de aarde zijn tekenen voor mensen die godvrezend zijn’ (Psalmen 19:2-3 resp. Koran, soerat 10:6). Ook zijn er bekende pogingen om het bestaan van een uniek goddelijk wezen te beargumenteren zoals op basis van de doelmatigheid in alles wat bestaat. Die doelmatigheid verwijst dan naar degene die het design heeft ontworpen. Bovendien worden om begrijpelijke redenen betrouwbare getuigenissen en betrouwbare tradities als toegangswegen genoemd. Een heel andere mogelijkheid zou zijn, dat mensen een onstoffelijke wereld niet vinden maar maken. Want inderdaad zijn er twee mogelijkheden: we vinden een hogere wereld of we maken die. In het tweede geval zouden we met Hella Haasse kunnen zeggen: ‘… dit hart dat binnen in mij brandt / doet nimmer afstand van zijn zoeten waan / dat er iets blijft van mij…’.[2] En dan zou het ongetwijfeld duidelijk zijn, waarom religieuze ideeën niet zomaar kunnen worden overgeheveld naar een kritische filosofie of naar wetenschappelijk onderzoek. Want hogere wezens en miraculeuze gebeurtenissen zouden door mensen gemaakt zijn. In religies zijn er overigens niet alleen religieuze leerpunten maar ook praktijken, gezangen, schilderwerken, tradities of algemener, religieuze ways of life, met inbegrip van ethische regels, beginselen en deugdidealen. Daarom slaan redenen om mee te doen met een religieuze gemeenschap niet alleen op leerpunten.
Het ligt voor de hand dat er voor religieuze ideeën geen strikte bewijzen zijn. Anders zou het niet gaan om geloven maar om weten. Strikte bewijzen zijn ook niet nodig als mensen belangrijke beslissingen in hun leven willen nemen. Ze vertrouwen ook op waarschijnlijkheden, niet alleen op zekerheden. Filosofisch gesproken is het controversieel, of we in principe een hogere wereld kunnen kennen en ook of we in feite kunnen aantonen dat er zo ’n wereld is. Maar redenen om de christelijke boodschap als waar aan te nemen zijn grotendeels geen zaak van wetenschap of filosofie. Ze zijn een zaak van het christendom zelf en van de fundamentele regels van het christendom. De waarheid van de christelijke leerstellingen over het bestaan van onstoffelijke zielen hangt er niet van af, of er sluitende filosofische argumenten voor te geven zijn. In alle geval zijn de christelijke waarheden minstens waarheden in het interne perspectief van de gelovigen, afgezien van de vraag of het daarbij uitsluitend om interne waarheid gaat. Ik zeg erbij, dat ik in mijn opstel niet probeer de waarheid van religieuze leerstellingen aan te tonen.
De fundamentele ideeën van het christendom zullen niet gemakkelijk veranderen, ook al wordt er voortdurend nagedacht over inhoud en samenhang van die ideeën. Als generaties na generaties van gelovigen voorbij zijn gegaan, zal de christelijke boodschap er heel anders uitzien dan tijden geleden. Dat zal zo zijn als gevolg van kristallisatie van tradities, ontwikkelingen, ervaringen, emoties, praktijken en langzaam gegroeide religieuze inzichten. Maar religieuze mensen nemen hoofdzakelijk gewoon aan wat hun in hun gemeenschap wordt aangereikt. Ze zullen niet, zoals meer dan eens gebeurt, op zoek gaan naar symbolische betekenissen van religieuze leerpunten en werkelijkheden als Jezus’ opstanding, ik bedoel, naar werkelijkheden als symbolen van leven en dood, van tragedie, liefde, hoop, rechtvaardigheid of geluk.
Religie is, wat zij zegt dat zij is.
[1] John Locke, An Essay concerning Human Understanding, ed. by P.H. Nidditch, paperback ed. (Oxford: Clarendon Press, 1979), Book IV, Ch. XIX Of Enthusiasm, p. 704.
[2] Hella Haasse, ‘Ik hief mijn hand op tussen mij en ’t licht’, Microsoft Edge, “DBNL [digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren] Hella Haasse Ik hief mijn hand” (consulted 02-02-2022), en Margot Dijkgraaf, Spiegelbeeld en schaduwspel: Het oeuvre van Hella S. Haasse (Amsterdam: Querido, 2014), pp. 109-115.
______ ______ ______